Veel radio's werden ingeleverd
Je moest daarvoor in Nederland wel over een radio beschikken om haar te kunnen beluisteren. Veel landgenoten hadden gevolg gegeven aan de dwang van de Duitsers om hun toestel in te leveren. De zware dreigementen hadden hun uitwerking niet gemist.
Er bestond een netwerk van verbindingen door het hele land
In het diepste geheim bestond er een heel netwerk van verbindingen, veel meer dan ik voor mogelijk had gehouden. Hier volgt een luisterfragment waarop Henk Das (schuilnaam Ruurd) vertelt over de verbindingen binnen het verzet.
Verhaal over talrijke verbindingen binnen het verzet
Een van de doelstellingen was het bestrijden van verraad. Dat vormde een grote bedreiging voor het verzet.Een ander doel was elkaar op de hoogte houden van geplande acties en het regelen van wapens en distributiebonnen. Je kunt je voorstellen hoe belangrijk goede, geheime verbinden waren.
Bron: www.LO-LKP-docu.nl
Voor de burger was het probleem: waar haal ik betrouwbaar nieuws vandaan?
Waar moest men zijn nieuws vandaan halen? Via mond op mond en via de geruchtenmachine. Maar wat was er nu werkelijk van waar?
Hier komt de illegale pers in beeld. In het diepste geheim werden berichten van Radio-Oranje gedrukt en verspreid. Dit was echt levensgevaarlijk. Als je gesnapt werd met een illegaal krantje kon je er zeker van zijn dat je werd gemarteld om namen prijs te geven. Daarna werd je afgevoerd naar een concentratiekamp en direct doodgeschoten.
De Duitsers waren uiterst gespitst op het opsporen van illegale drukkerijen en van verspreiders van de krantjes. Ze waren gespitst op illegale boeken en kranten. Ze wisten heel goed hoe belangrijk die waren voor het moreel van de Nederlanders. Vandaar hun meedogenloze maatregelen bij ontdekking.
In Enschede begon Drukkerij Van de Steeg al snel met het drukken van illegaal werk. Eén van de eerste opdrachten van Drukkerij Van de Steeg was het drukken van een brief, gericht aan de Rijkscommissaris, waarin de artsen opnieuw protesteerden tegen het gedwongen lidmaatschap van de Artsenkamer.
De Artsenkamer was door de Duitsers ingesteld, nadat de Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst al spoedig vrijwillig ontbonden was. Deze brief deed bij de Duitsers veel stof opwaaien. Naarstig werd gezocht naar een drukkerij, waar het lettertype van de brief gebruikt werd.
Johannes ter Horst waarschuwde de familie Van de Steeg op tijd, waarna ze veertien dagen moest onderduiken. Het zou de enige keer zijn dat het gezin onderdook. In de drukkerij werden verschillende vluchtwegen uitgezet voor het geval dat er een inval plaats zou vinden.
In 1943 begon de firma Van de Steeg met het drukken van het illegale blad 'Trouw'. De groep 'Trouw' zorgde voor papier, dat illegaal werd geleverd door Van Gelder. Alle kosten werden door de groep betaald. Het zetsel en de clichés werden gebracht en na het drukken weer meegegeven met de kranten. Het zetsel en de clichés gingen naar Amsterdam en vandaar weer naar een andere drukker. De kranten werden ongevouwen meegenomen. Pas in de trein, in afgesloten coupés, werden ze gevouwen.
De cliché met de foto van koningin Wilhelmina, die in het eerste nummer van Trouw werd afgedrukt, kwam op illegale wijze uit Londen. Het personeel van de drukkerij was op de hoogte van het illegale werk. Allen werkten mee. Het drukken gebeurde kosteloos.
Toch moest de drukkerij in zijn levensonderhoud voorzien. Een prachtige dekmantel voor illegale activiteiten was het drukken van graflinten voor de Duitsers. De drukkerij lag regelmatig vol met deze linten met fraaie Duitse teksten. Zo kon het gebeuren dat Henk van de Steeg door kennissen op de vingers werd getikt, die vonden dat een goede Nederlander zoiets niet deed en dit van hem niet verwacht hadden.
Het illegaal drukken was een gevaarlijke bezigheid. Er werd dan ook gewoon overdag gewerkt, omdat men 's avonds of 's nachts meer argwaan zou wekken.
Eén keer kon Van de Steeg de krant niet zelf drukken, omdat hij ziek was. Het drukken moest echter doorgaan. Collega-drukker Willem Kok die deze keer het werk overnam, werd opgepakt en weggevoerd naar Duitsland. Op 22 januari 1945 kwam hij om in Neuengamme.
Over omgekomen drukkers van illegaal drukwerk gaat het volgende gedicht uit het Geuzenliedboek van Antonie Donker: Aan de gevallen drukkers.
Het vaderland is door den vijand bezet,
De vrijheid wordt onderdrukt.
Maar de drukker heeft toch aan de bokken gezet
En het woord van de vrijheid gedrukt.
Hij sprak, toen zich niemand meer dorst te uiten,
Want overal sloop het verraad:
Het woord van de vrijheid is niet te stuiten,
En ik rust niet, voordat het er staat.
En toen de eerste van hen was gevat,
Trad dadelijk de tweede naar voren.
Toen de derde zijn leven gegeven had,
Sprak de vierde: het is niet verloren.
Het lood, dat de vijand verschoot in kogels
Maakten zij tot de stem van het land.
Uit de schuilplaats vlogen de vrije vogels
Van de strijdende geuzenkrant.
Wie voor het leven der vrijheid vecht
Voert een strijd die moet voortgezet.
De salvo's knalden. Zij stonden recht.
En hun leege plaats werd bezet.
In Nederland is zoo lang men zich heugt
Het woord van de vrijheid gehoord.
Wie vielen herrijzen in eeuwige jeugd
Met de vrijheid van het woord.
Anthonie Donker
Om de kosten voor het drukken van 'Trouw' in de hand te kunnen houden, werd in 1944 bij Van de Steeg het 'Geuzenliedboek' gedrukt in een oplage van duizend genummerde exemplaren. De eerste drie exemplaren waren bestemd voor het Koninklijk Huis in Londen. De overige exemplaren werden illegaal verkocht voor fl. 1.000,-- per stuk. De boeken werden vanuit de Enschedese haven verscheept naar Amsterdam. Een 'goede' douanebeambte verzond de partij als 'Wehrmachtgut' en voorzag de zending van valse stempels.
Een andere activiteit van Drukkerij Van de Steeg was het drukken van 'Ausweise'. Deze werden overdag voor de Duitsers gedrukt bij Drukkerij Van der Loeff. De heer Weissink, employé bij Van der Loeff, nam 's avonds het zetsel en het originele papier mee naar Drukkerij Van de Steeg, waar de Ausweise perfect werden nagemaakt. De volgende morgen nam Weissink het zetsel weer mee en legde het keurig op de plaats terug. Stempels werden nagetekend door de heer Reuvekamp en gegraveerd door Weissink.
De Ausweise werden vooral uitgedeeld bij razzia's. Er waren mensen die veel geld boden voor een Ausweis. Hier is de drukker echter nooit op ingegaan.
Tot grote schrik kwam op zeker ogenblik een Duitser de drukkerij binnenstappen, terwijl men net bezig was met 'Trouw'. Deze Duitser vertelde dat hij drukker was in Münster en vroeg of hij even mee mocht helpen om het vak niet te verleren. Terwijl iedereen in de rats zat, hielp hij enthousiast bij het drukken van 'Trouw', zonder in de gaten te hebben dat er een illegale krant werd gedrukt.
In 1944 werd bij Van de Steeg het beroemde Geuzenliedboek gedrukt. Het bevat een groot aantal gedichten uit de oorlog. Het is verschillende keren herdrukt. Steeds in groter omvang, want er kwamen steeds gedichten bij.
Het onderstaande gedicht is toepasselijk op dit hoofdstuk. Het illustreert waaraan het allemaal ontbrak in bezet Nederland. Maar één ding had men in elk geval: het illegale blad.
Bij alle leed, dat ons nu bukt,
bij alle zorg, die ons nu drukt;
geen vet, geen brood met boter,
geen jam, geen stroop, geen gort, geen rijst
(in vele winkels hangt zoo'n lijst)
Maar nooit zoo groot, of in ons hart
wordt het tekort steeds grooter.
Maar nooit zoo groot, of in ons hart
blijft in het angstig-nachtlijk zwart
één plekje lichtend, warm apart
voor 't dappre illegale blad!
Voor vele winkels in de rij
en veler beurt gaat steeds voorbij
en het geduld wordt grooter.
Geen vleesch, geen been, geen turf, geen hout,
geen licht, geen gas, de kachels koud,
tekort aan kleeding grooter.
Maar nooit zoo groot, of in ons hart
blijft in het angstig-nachtlijk zwart
één plekje lichtend, warm apart
voor 't dappre illegale blad!
Dat draagt de waarheid door het land,
onthult de leugens van de krant
en zorgt dat iedereen steeds weet
wie door de nazi-rooverhand
gestorven zijn voor volk en land.
Vervolging, nood en zorg en leed,
maar nooit zoo groot of in ons hart
leeft hoop en moed in 't nachtlijk zwart,
dank zij die fiere, dappre bard,
ons eigen illegale blad!
Het illegale blad,
door J. Geestzwaard
(pseudoniem van Jan W. Jacobs).
Uit ‘Voorwaarts en niet vergeten’,
uitg. De Distelvink (Ger Soutendijk)
Amsterdam
(ook in Vrije Gedachten, nr. 11, 19 febr. 1945).
Na de oorlog toen het 'Twentsch Nieuwsblad' niet meer mocht verschijnen (het was een NSB-krant), is Van de Steeg ongeveer een jaar beheerder geweest van de drukkerij van deze krant. Op de persen werden toen 'Trouw' en 'De Waarheid' gedrukt. 'Het Parool' werd gedrukt bij Adolfs en Pennink. Dit alles gebeurde onder toezicht van het Militair Gezag. (T.Wiegman, Enschede 1940-1945))
Falsificatie-Centrale in Den Haag
Een belangrijk aandeel in het verzet werd geleverd door de Falsificatie-Centrale in Den Haag. Leider was Marcus Oosenburg (Schuilnaam: WimFC). Er bestond grote behoefte aan documenten waarmee verzetsmensen over straat konden: stempels, nagemaakte Ausweissen, identiteitspapieren, rijbewijzen, spoorabonnementen, handtekeningen van Duitse commandanten en ga zo maar door. Teveel om op te noemen.
In 1943 ging Oosenburg voor de LO werken en daarmee voor het landelijk verzet. In het volgende geluidsfragment vertelt Marcus over het werk van zijn Centrale.
Marcus Oosenburg aan het woord.
Bron: www.LO-LKP-docu.nl
Hoe één was men in het verzet?
Eén in verzet tegen de Duitsers, maar na de bevrijding gaat elk een eigen weg
Tijdens de oorlog waren er in het verzet tegenstellingen. Dat zie je aan de illegale pers. Aan de linker zijde staan bijvoorbeeld Vrij Nederland en Het Parool, ter rechter zijde Trouw samen met de LO. Die krantjes waren volstrekt één in hun strijd tegen de bezetters, maar ze zouden na de bevrijding hun eigen weg gaan.
Daarover vertelt Henk van Riessen, één van de LO-leiders in het volgende geluidsfragment.
Henk van Riessen vertelt over de scheiding van wegen na de bevrijding.
Bron: www.LO-LKP-docu.nl
Het licht in de nacht
In de donkere vijf jaren van de Duitse tijd heeft het de Nederlanders toch nooit geheel aan zuivere voorlichting ontbroken.
Vervulde aanvankelijk vooral de vrije radio een grote taak - na de inbeslagneming van vele honderdduizenden toestellen kwam het accent te liggen op de geheime pers.
De moeilijkheden van de illegale bladen groeiden met het jaar - maar ook hun oplaag.
De gevaren, waaraan redacteuren, drukkers en verspreiders zich blootstelden, waren groot. Er kwamen rampen voor. Een bijzonder voorbeeld van de gevaren van de leden van een Trouw-groep vinden we in het interview voor RtvNoord uit mei 2016: Groninger Verzetsvrouwen.
Maar al die voorlichters, drukkers en verspreiders tezamen hielden de fakkel van het vertrouwen brandende in de donkere jaren van de Duitse tijd. Het zal nimmer worden vergeten. (Jordaan)
Gelijkgeschakeld
"De bladen mogen dit niet, de bladen mogen dat niet, de bladen moeten dit, de bladen moeten dat", zo kwamen, aanvankelijk zo nu en dan, ten slotte vrijwel dagelijks, de snauwende bevelen uit Den Haag.
Nu eens waren het doortrapt-gemene bevelen (Duitse artikelen moesten als eigen artikelen worden geplaatst), dan weer waren ze allerzotst (geen sterretjes meer tussen alinea's, want ... er komt een ster voor in de vlag van de Sovjet-Unie, maar de Feldwebel, die ze de redacties toebaste, eiste nakoming, want anders...
Wat wonder, dat het volk zijn vertrouwen in zijn pers verloor. (Jordaan)
In dagen van papiernood
Niet alleen door pers en radio voerden de Nazi's propaganda - hele steden werden volgeplakt om die propaganda onontkoombaar te maken.
Wie geen krant wilde lezen, wie naar Hilversum niet meer wilde luisteren, die werd op straat onverpoosd belaagd door een sneeuwjacht van biljetten.
Toen het eerste biljet "V-Victorie. Duitsland wint voor Europa op alle fronten" op de muren verscheen, voorzag de Amsterdamse straatjongen het onmiddellijk van moordend commentaar: "Doet u voor mijn geen moeite!" (Jordaan)
Ondertussen hadden de Nederlandse drukkers chronisch papiernood. Jordaan heeft een heel scala aan propagandablaadjes getekend. Veelzeggend.